Zagadnienie aktywności twórczej, ze względu na jej znaczenie dla rozwoju dziecka, budzi współcześnie coraz większe zainteresowanie. Aktywność twórcza pozwala dziecku lepiej poznać otaczający świat, jego właściwości, elementy, relacje między nimi. Dzięki niej dziecko buduje swoje miejsce w świecie. Aktywność twórcza jest przejawem poziomu jego rozwoju, jak i czynnikiem stymulującym dalszy rozwój.
Dziecku w odkrywaniu świata, najbliższego otoczenia pomaga najpierw rodzina, a później przedszkole i szkoła. Pomagając mu w tym, ćwiczymy jego uwagę, spostrzegawczość, wzbogacamy słownik, poszerzamy i utrwalamy wiadomości o otaczającym świecie, inspirujemy do dalszych poszukiwań, rozwijamy postawę twórczą. Dlatego już od przedszkola należy wdrażać wychowanków do aktywnego i odważnego podejmowania problemów, które wzbudzając twórczą lub badawczą postawę, pozwolą ukształtować chętnych do odkrywania i kreowania pożądanych wartości duchowych i materialnych.
Istotną rolę w tworzeniu warunków do rozwoju twórczej aktywności dziecka odgrywa nauczyciel, który umożliwia organizowanie sytuacji tzw. inspirujących, wyzwalających twórczość dzieci w różny sposób, np. tekstem literackim, muzyką, barwnym opowiadaniem, wywołanymi przeżyciami. Nauczyciel powinien być osobą inspirującą i organizującą warunki, nie tylko materialne (środki, materiały, narzędzia), ale także emocjonalne (odpowiednia atmosfera, sposoby pracy z dzieckiem), a więc to wszystko, co daje dziecku poczucie swobody, bezpieczeństwo i pewność, że jest akceptowane. Dla dzieci w tym wieku nie tyle istotny jest wynik ich aktywności, lecz sam proces tworzenia i czynności z nim związane. Nauczyciel pełni rolę osoby zachęcającej do działania, podsuwa pewne propozycje, które dziecko może uznać za słuszne lub nie. Niezbędnym warunkiem twórczej aktywności dziecka jest bogate i zróżnicowane środowisko materialne (materiały plastyczne, narzędzia, książki, instrumenty muzyczne), które umożliwia dziecku wybór narzędzi i innych przedmiotów do działania np. tworząc malowane obrazy ma ono do wyboru różnorodne formaty papieru, wiele farb, różne pędzle, tworząc muzykę korzysta z instrumentów muzycznych.
Pracując z dziećmi w sposób otwarty wyzwala się ich aktywność ruchową, literacką, muzyczną, plastyczną, teatralną, pozwala się im współuczestniczyć w odkrywaniu świata, czyni się je podmiotem wychowania, a nie biernym przedmiotem. Ingerencja nauczyciela powinna być odpowiednio stosowana. Nie może ona hamować aktywności dzieci czy sprowadzać ją na niewłaściwe tory. Nauczyciel musi zachęcać wychowanków do podjęcia lub kontynuowania pracy, rozwijać wątpliwości, niejasności poprzez udzielanie odpowiedzi na pytania, podsuwać ewentualne przykłady rozwiązań. Końcowym etapem procesu kierowania twórczością dzieci winna być ocena, a raczej omówienie jej wytworów w formie rozmowy.
Gimnastyka twórcza przedszkolaków obejmuje zadania mające charakter otwarty, z którymi dzieci spotykają się po raz pierwszy. Występuje w nich podmiotowe traktowanie wychowanków, pełna samodzielność w rozwiązywaniu zadań, wyeksponowanie samokontroli i samooceny. Stosuje się metody: ruchowej ekspresji twórczej oraz problemową. Z metod twórczych zachęca się do wykorzystania gimnastyki twórczej R. Labana, który łączy ruch z muzyką i rytmem. Oprócz przyborów gimnastycznych stosuje się instrumenty perkusyjne. Wykorzystuje się następujące formy ruchu i ekspresji: ćwiczenia ruchowo-muzyczne, zabawy, taniec, opowieść ruchową, improwizację ruchową, inscenizację, groteskę, pantomimę, sceny dramatyczne. To zmusza do tworzenia, eksperymentowania, jest okazją do odkrywania i przeżywania. Ćwiczenia mają charakter otwarty, dają możliwość wykonywania zadania swobodnie i indywidualnie, nikt niczego nie narzuca, ale też nie pomaga. Gimnastyka twórcza Labana rozwija inteligencję przez twórcze myślenie i działanie, pogłębia zainteresowanie podejmowaną działalnością ruchową, a tym samym pogłębia motywację do działania oraz daje okazję do samo wyrażania się ruchem, do określenia swej indywidualności. Poza tym przygotowuje dziecko do pracy w dobie współczesności, wymagającej szybkiej orientacji i refleksu, myślenia i inteligentnego działania, samodzielności i odpowiedzialności, samokontroli i samooceny.
Źródłem bogatych przeżyć i wrażeń, niezastąpionym sposobem wzbogacania wyobraźni oraz rozbudzania zainteresowania otaczającym światem ludzi i zwierząt jest literatura dziecięca dla przedszkolaków. Stwarza ona możliwości twórczego działania, szczególnie przez inspirowanie różnego rodzaju zabaw, a przede wszystkim zabaw inscenizowanych. Odtwarzanie treści utworów literatury dziecięcej w formie dramatyzowanej wywiera silny wpływ na przeżycia i emocje wychowanków, każde dziecko przeżywa fikcyjne sytuacje pokazane w opowiadaniach lub wierszach, identyfikuje się z bohaterami i jakby uczestniczy w ich przygodach, radościach i smutkach. Stałe kontakty dziecka ze starannie dobranymi utworami literackimi – piękną książką zawierającą obok tekstu literackiego prawdziwie artystyczną ilustrację, budzą wrażliwość estetyczną dziecka, a jednocześnie sprzyjają rozwijaniu jego postaw twórczych, wyzwalaniu form ekspresji słownej i plastycznej.
Utwory literatury dziecięcej mogą być odtwarzane w różny sposób: jako swobodne zabawy twórcze lub inscenizacje „aktorskie”, kiedy to poszczególne role przyjmują same dzieci lub różnego rodzaju przedstawienia lalkowe, w których grają kukiełki, sylwetki, a nawet zabawki, a dzieci są ich animatorami. Oglądanie przez dzieci ilustracji w książkach stanowi ważny czynnik w pracy nad rozwojem mowy i myślenia. Poznane utwory literatury dziecięcej dostarczają tematu do zabaw udramatyzowanych, nie wymagają posługiwania się słowami tekstu, stwarzają duże możliwości rozwijania słownej inwencji dziecka. Dlatego w każdej sali przedszkolnej winien się znaleźć tzw. kącik teatralny, a w nim lalki różnego rodzaju, rekwizyty, scenka zachęcająca do aktywności dramatycznej, natomiast nauczyciel powinien pozwolić iść drogą prób i błędów, nie narzucać sposobów interpretowania ról pobudzać i aprobować własną inicjatywę, pamiętając, że zawsze należy zapewnić wychowankom czas potrzebny do realizacji własnych pomysłów.
W literaturze dziecięcej bardzo ważną rolę odgrywają baśnie. Mają one wpływ na wychowanie i kształcenie się osobowości dziecka. Baśnie skłaniają dzieci do fantazjowania, co niepokoi czasem rodziców i nauczycieli. Okazuje się jednak, iż fantazja ma duże znaczenie dla rozwoju zmysłu dziecka. Baśń jest dla dziecka inspiracją, aby samo podjęło jakieś działania, aby samo było aktywne. Słuchając baśni często identyfikuje się z bohaterem. „W ten sposób uczy się rozpoznawać swoje emocje i uczucia.
Dzieci rozwijają również aktywność twórczą poprzez układanie zagadek. Mogą stać się one niezwykle atrakcyjną formą słownej twórczości, – jeśli potraktujemy je jako zabawę w kojarzenie. W swojej pracy często stosujemy tę formę rozwijania twórczości dziecięcej i możemy stwierdzić, że dzieci bardzo lubią układać różne zagadki, daje im to wiele satysfakcji i humoru.
Dziedziną szczególnie sprzyjającą rozwojowi spontanicznej, twórczej wypowiedzi dziecka, chociażby ze względu na różnorodność wyrazu: słowo, śpiew, ruch, dźwięki instrumentów, różne efekty akustyczne jest muzyka. Wpływa ona na rozwój ogólny dzieci, zarówno w zakresie sprawności fizycznej, jak i intelektualnej. Ogromną radość sprawia dzieciom działalność polegająca na naśladowaniu, przetwarzaniu tego, co usłyszały oraz poszukiwaniu takich rozwiązań, które są inne od tego, co pokazał kolega. Np. do oddania różnych stanów emocjonalnych można wykorzystać instrumenty perkusyjne melodyczne i niemelodyczne. Najprostszą formą inwencji dziecka jest improwizacja oparta na tekście. Przykładem może być “Zabawa w echo”. Nauczycielka mówi rytmicznie słowo. Dzieci powtarzają “jak echo” uwzględniając nie tylko rytm, ale również tempo, dynamikę i intonację. Po pewnym czasie dzieci próbują wymyślać nowe słowa i w różny sposób je powtarzać.
Inspiracją do własnych pomysłów i twórczego działania mogą być również przedstawienia teatrzyków kukiełkowych, filmy, a szczególnie oglądane powszechnie przez najmłodszych dobranocki. Dzieci nie tylko przypominają sobie chętnie wydarzenia i postacie z tych programów, ale często tworzą własne bajki.
Aktywność twórczą dziecko rozwija także poprzez działalność plastyczną, która rozwija inicjatywę dziecka, wiarę we własne siły, a więc cechy bardzo cenne w życiu. Pobudza też rozwój umysłowy i emocjonalny, usprawnia ręce dzieci, stanowi teren ich artystycznych doświadczeń. Wynikiem dziecięcej twórczej aktywności plastycznej dziecka mogą być wspaniałe wytwory w postaci malowanych obrazów, kukiełek, ulepianek, a także kostiumów dla aktorów. Wszystko to może zostać użyte do różnych inscenizacji w trakcie, której dzieci przedstawiają treść opowiadań za pomocą wykonanych przez siebie kukiełek, kostiumów itp. Duża swoboda oraz radość, z jaką występują dzieci przed swoimi koleżankami i kolegami – widownią, utwierdza nas nauczycieli w przekonaniu, że to, co stworzymy wspólnie z dziećmi, pozwala dzieciom na autentyczność oraz daje możliwości ujawnienia tych zdolności, które wydają się z pozoru nie istnieć w małym człowieku, jakim jest dziecko. Pomyślny rozwój tej twórczości zależy w dużej mierze od stosunku nauczyciela do dziecka i jego wytworów. Dziecko oczekuje zachęty, aprobaty, życzliwego zainteresowania ze strony nauczycielki. Dobrze się czuje, gdy jest przeświadczone, że to, co samo zdziała i powie, jest dla niej ciekawe, nawet, jeśli w danej chwili nie znajduje ona czasu na dłuższe zajęcie się nim. Oschłość, krytyczne uwagi, wygórowane wymagania i ostre rygory paraliżują aktywność dziecka i jego wiarę we własne siły. Tym samym hamują też jego twórczość. Stwarzanie warunków dla dobrego samopoczucia dziecka i kierowania rozwojem jego twórczości w istotnym tego słowa znaczeniu wymaga również obserwowania dzieci i poznawania ich wytworów. Rysując, wycinając, czy lepiąc na dowolny temat dzieci mają szerokie pole do rozwoju pomysłowości, samodzielnie kształtują formy swoich wytworów, a także same mogą dobierać potrzebny materiał. Wskazane jest również, aby mogły dokonać wyboru jednej spośród kilku technik plastycznych, jakie im nauczyciel w danym czasie udostępnia.
Podstawowymi formami twórczej aktywności dziecka są:
- ekspresja ruchowo-mimiczna – realizowana jest poprzez gest, mimikę twarzy (w celu wyrażenia stanów emocjonalnych), pozę ciała, spontaniczny ruch (machanie kończynami, podskakiwanie);
- ekspresja ruchowo-muzyczna – nadawanie ruchowi rytmicznego wyrazu i symbolicznego znaczenia, improwizowany taniec, interpretacja algorytmów tańca zgodnie z rytmem i charakterem (nastrój) utworu muzycznego;
- ekspresja słowna (werbalna) – zachodzi tu czynność wyrażania emocji poprzez modulację barwy i dynamikę głosu (krzyk, śmiech, płacz), a także poprzez nadawanie emocjonalnego znaczenia symbolom słownym, służącym do wyrażania odpowiednich treści, samodzielne próby tworzenia nowych konfiguracji słownych (poezja i proza dziecięca) w celu wyrażania głębszych stanów świadomości i podświadomości;
- ekspresja słowno-muzyczna – przejawia się w spontanicznym wokalizowaniu (nuceniu melodii), improwizowaniu słów i melodii, niekiedy bywa połączona z ruchem ciała, tańcem. Często mamy także do czynienia z indywidualną interpretacją poprzednio wyuczonych fragmentów melodii i słów piosenek;
- ekspresja muzyczna – jest zbliżona do form wyrazu poprzednio wymienionych, a oprócz tego ma tu miejsce improwizowana gra na instrumencie muzycznym bądź „gra” na instrumentach zastępczych (oparcie krzesła, butelki), a niekiedy „gra na niby” (trąbienie bez trąbki, wystukiwanie rytmów bez użycia bębenka, naśladowanie barwy tych instrumentów własnym głosem);
- ekspresja plastyczna – jest najbardziej powszechną formą ekspresji. Dzieci w wieku poniemowlęcym, przedszkolnym i młodszym szkolnym samorzutnie rysują, malują pędzlem i palcami, formują w materiałach miękkich, takich jak plastelina, modelina, mokry piasek na plaży, montują formy dekoracyjne i przedstawiające z różnych materiałów odpadowych na płaszczyźnie i w przestrzeni;
- ekspresja konstrukcyjno-techniczna – przejawia się w dziecięcych próbach konstruowania pojazdów (środków lokomocji), budowli, urządzeń technicznych i przyrządów, niekiedy „na niby’ ze sprzętów domowych, pudełek, mebli i wycofanych z użytku urządzeń gospodarstwa domowego oraz ogólnie dostępnych zestawów klocków i półfabrykatów („Mały konstruktor”, „Mały inżynier”);
- ekspresyjna twórczość zabawowa – na ogół jest syntezą wymienionych uprzednio form ekspresji (…) Zabawy ekspresyjne zaliczane są do zabaw twórczych, w odróżnieniu od zabaw naśladowczych i dydaktycznych. Jest to najbardziej uniwersalna forma wielostronnej aktywności twórczej. Nastawiona jest na kreowanie układów społecznych, życia „na niby” z cechami animizmu i antropomorfizmu, ale mimo tych cech „zabawa w życie” traktowana jest przez dzieci serio. Dlatego też jest najlepszą i najbardziej wszechstronną formą aktywizacji i stopniowego wprowadzania dziecka w realne życie społeczne człowieka”.
Wszystkie formy ekspresyjnej twórczości dziecka mają ogromne znaczenie dla kształtowania twórczej postawy wobec rzeczywistości, twórczego stylu życia dojrzałej już jednostki. Są one również bazą dla dojrzałych form twórczości. Intensywna aktywność poznawcza i twórcza w dzieciństwie jest podstawowym warunkiem twórczości późniejszej. Dostarcza ona wiele satysfakcji, rozwija niezależność i autonomię.
Bibliografia:
- D. Chrzanowska., Dziecko w wieku przedszkolnym, Warszawa 1978.
2. R. Gloton, C Cero., Twórcza aktywność dziecka, WSP, Warszawa 1985.
3. J. Uszyńska-Jarmoc., Twórcza aktywność dziecka, Białystok 2003.
4. B. Stankiewicz., Zabawy twórcze i widowiska lalkowe w wychowaniu przedszkolnym, WSP, Warszawa 1975.
5. Vademecum nauczyciela sześciolatków, WSP, Warszawa 1977.
6. Hurlock E. B., Rozwój dziecka, Warszawa 1985
7. Kwiatkowska M. (red.), Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1988
8. Zborowski J., Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, Warszawa 1986
